Hiperaktivite

"Hiperaktivite" genellikle Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) olarak bilinen bir nörogelişimsel bozukluğun temel bileşenlerinden biridir. DEHB, kişinin dikkatini sürdürmede zorlanması, aşırı hareketlilik (hiperaktivite) ve dürtüsellik ile karakterize edilen bir durumdur. Genellikle çocukluk çağında başlar ve yetişkinlikte de devam edebilir.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) Tipleri

DEHB, belirtilerin ağırlığına göre üç ana tipe ayrılır:

1. Dikkatsizliğin Belirgin Olduğu Tip: Bu kişilerde dikkat dağınıklığı, unutkanlık, detayları gözden kaçırma, görevleri tamamlamakta zorlanma gibi belirtiler ön plandadır. Aşırı hareketlilik ve dürtüsellik belirtileri daha az görülür veya hiç görülmez.
2. Hiperaktivite/Dürtüselliğin Belirgin Olduğu Tip: Bu kişilerde aşırı hareketlilik ve dürtüsellik ön plandadır. Sürekli kıpır kıpır olma, yerinde duramama, aceleci davranma, başkalarının sözünü kesme gibi belirtiler yaygındır. Dikkat eksikliği belirtileri daha az belirgin olabilir.
3. Bileşik Tip: Hem dikkat eksikliği hem de hiperaktivite/dürtüsellik belirtilerinin bir arada ve belirgin şekilde görüldüğü tiptir. Bu, en yaygın görülen DEHB tipidir.

Hiperaktivite Belirtileri Nelerdir?

"Hiperaktivite" terimi, özellikle çocuklarda görülen aşırı hareketliliği ifade eder. Bu belirtiler genellikle 12 yaşından önce başlar ve farklı ortamlarda (evde, okulda, arkadaş çevresinde) gözlemlenir.

Hiperaktiviteye İlişkin Yaygın Belirtiler:

• Sürekli Kıpır Kıpır Olma: Oturduğu yerde bile ellerini, ayaklarını sallama, kıvranma.
• Yerinde Duramama: Oturması beklenen durumlarda (sınıf, toplantı, yemek masası) oturmada güçlük çekme, sık sık kalkıp dolaşma. Özellikle küçük çocuklarda gereksiz yere koşma, tırmanma, atlama.
• Aşırı Konuşma: Sürekli ve durmaksızın konuşma, başkalarının sözünü kesme, sırasını beklemekte zorlanma.
• Sessizce Oyun Oynayamama/Aktivite Yapamama: Sakin kalması gereken oyunları veya aktiviteleri (örneğin ders çalışma, kitap okuma) yaparken bile hareketli olma, gürültü çıkarma.
• Sürekli Meşgul Olma Duygusu: "Motor takılmış gibi" hissetme, sürekli bir şeyler yapma ihtiyacı.

Dürtüselliğe İlişkin Yaygın Belirtiler (Genellikle hiperaktivite ile birlikte görülür):

• Sırasını Beklemekte Zorlanma: Oyunlarda, sohbetlerde veya sıralarda beklemekte güçlük çekme.
• Başkalarının Sözünü Kesme: Konuşanların sözünü bitirmeden araya girme, cevapları ağızdan kaçırma.
• Sonuçlarını Düşünmeden Davranma: Düşünmeden hareket etme, tehlikeli olabilecek davranışlara yönelme.

Dikkat Eksikliğine İlişkin Yaygın Belirtiler (Hiperaktivite olsun veya olmasın DEHB'de görülür):

• Detaylara dikkat etmeme, okul ödevlerinde veya işlerde dikkatsiz hatalar yapma.
• Görevlere veya oyunlara dikkatini sürdürmede zorluk.
• Direkt konuşulduğunda dinlemiyormuş gibi görünme.
• Talimatları takip etmede zorluk ve görevleri tamamlamama.
• Görevleri ve aktiviteleri organize etmede zorluk (zaman yönetimi, eşyaları düzenleme).
• Sürekli zihinsel çaba gerektiren görevlerden kaçınma veya sevimsiz bulma.
• Gerekli eşyaları (oyuncak, okul malzemeleri, cüzdan, anahtar) kaybetme.
• Günlük aktivitelerde unutkan olma.
• Dikkatin kolayca dağılması.

Hiperaktivite (DEHB) Nedenleri Nelerdir?

DEHB'nin tek bir nedeni yoktur; genetik, biyolojik ve çevresel faktörlerin karmaşık bir etkileşimi sonucu ortaya çıktığı düşünülmektedir.

• Genetik Yatkınlık: DEHB ailelerde kalıtsal olarak geçiş gösterebilir. Ailede DEHB öyküsü olan çocuklarda risk daha yüksektir.
• Beyin Yapısı ve İşleyişi: DEHB olan kişilerde beynin dikkat, dürtü kontrolü ve hareketliliği düzenleyen bölgelerinde (özellikle frontal lob) farklılıklar veya nörokimyasal dengesizlikler (dopamin ve norepinefrin gibi nörotransmitterlerin işlev bozukluğu) olduğu düşünülmektedir.
• Çevresel Faktörler:
  • Hamilelik ve Doğum Komplikasyonları: Hamilelik sırasında annenin sigara, alkol veya madde kullanması, erken doğum, düşük doğum ağırlığı, doğum sırasındaki komplikasyonlar.
  • Kurşun veya Pestisit Maruziyeti: Çocuklukta bazı çevresel toksinlere maruz kalma.
  • Erken Çocukluk Travmaları: Ciddi ihmal veya istismar gibi travmatik deneyimler.
• Bilişsel ve Psikolojik Faktörler: Bazı bilişsel süreçlerdeki zorluklar (işleyen bellek, planlama) ve duygusal düzenleme güçlükleri de rol oynayabilir.

Hiperaktivite (DEHB) Tedavi Yöntemleri Nelerdir?

DEHB, kronik bir durum olsa da, uygun tedavi ve yönetimle belirtiler kontrol altına alınabilir ve kişinin yaşam kalitesi önemli ölçüde artırılabilir. Tedavi genellikle çok yönlü bir yaklaşım gerektirir:

• İlaç Tedavisi: DEHB tedavisinde en etkili yöntemlerden biridir. Genellikle beyindeki dopamin ve norepinefrin seviyelerini düzenleyen ilaçlar kullanılır.

  • Uyarıcı İlaçlar (Stimülanlar): Metilfenidat (Ritalin, Concerta) ve amfetamin türevleri (Adderall) gibi ilaçlardır. Paradoxal olarak, bu ilaçlar beyin aktivitesini düzenleyerek dikkat ve odaklanmayı artırır, hiperaktiviteyi azaltır. Genellikle hızla etki ederler.
  • Uyarıcı Olmayan İlaçlar: Atomoksetin, guanfasin gibi ilaçlar, uyarıcı ilaçlara yanıt vermeyen veya yan etki yaşayan kişilerde kullanılabilir. Daha yavaş etki ederler.
  • İlaç tedavisi mutlaka bir psikiyatrist (çocuk ve ergen psikiyatristi veya yetişkin psikiyatristi) kontrolünde ve düzenli takip altında yapılmalıdır.

• Psikososyal Tedaviler:

  • Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT): Kişinin dikkatini yönetme, dürtüselliğini kontrol etme ve organizasyon becerilerini geliştirme stratejilerini öğrenmesine yardımcı olur. Olumsuz düşünce kalıplarını değiştirmeye de odaklanabilir.
  • Davranışçı Terapi: Özellikle çocuklarda, istenen davranışları pekiştirme ve istenmeyen davranışları azaltma üzerine kurulu yöntemlerdir. Ebeveyn eğitimi ve öğretmenlerle iş birliği bu terapinin önemli bir parçasıdır.
  • Ebeveyn Eğitimi: Ebeveynlere, çocuklarının DEHB belirtileriyle başa çıkma, davranışlarını yönetme ve olumlu iletişim kurma konusunda bilgi ve stratejiler sunulur.
  • Sosyal Beceri Eğitimi: DEHB olan çocuk ve yetişkinlerin sosyal ilişkilerde yaşadığı zorlukları aşmak için iletişim, empati ve problem çözme becerilerini geliştirmeyi hedefler.
  • Psikoeğitim: Kişinin ve ailesinin DEHB hakkında kapsamlı bilgi edinmesi, hastalığı anlaması ve başa çıkma stratejilerini öğrenmesi.

• Yaşam Tarzı Düzenlemeleri:

  • Düzenli Uyku: Yeterli ve düzenli uyku, DEHB belirtilerinin yönetilmesinde önemlidir.
  • Sağlıklı Beslenme: Dengeli ve düzenli beslenme.
  • Düzenli Egzersiz: Fiziksel aktivite, enerjiyi yönlendirmeye ve odaklanmayı artırmaya yardımcı olabilir.
  • Ekran Süresinin Sınırlandırılması: Aşırı televizyon, tablet veya bilgisayar kullanımı, dikkat dağınıklığını artırabilir.
  • Yapılandırılmış Ortam: Hem evde hem de okulda/iş yerinde düzenli ve yapılandırılmış bir ortam sağlamak, dikkat dağınıklığını azaltmaya yardımcı olur.

DEHB'li bireylerin, özellikle çocukluk döneminde doğru tanı ve tedaviye erişimi, akademik başarılarını, sosyal ilişkilerini ve genel yaşam kalitelerini büyük ölçüde etkiler. Eğer çocuğunuzda veya kendinizde yukarıdaki belirtileri gözlemliyorsanız, bir çocuk ve ergen psikiyatristine veya yetişkin psikiyatristine başvurmanız önemlidir.